Παιδικοί φόβοι

O φόβος είναι μια φυσιολογική αντίδραση προστατευτικού χαρακτήρα μπροστά σε ένα ερέθισμα που βιώνουμε απειλητικό. Πρόκειται για ένα μηχανισμό επιβίωσης, ο οποίος μας κινητοποιεί ώστε να αποφύγουμε τον κίνδυνο. 

Πιο συγκεκριμένα, όταν ερχόμαστε στον κόσμο, δεν έχουμε γνώση του περιβάλλοντος μας., ενώ καλούμαστε να προσαρμοστούμε σε πλήθος ερεθισμάτων, χωρίς να γνωρίζουμε καν την φύση και τη χρησιμότητα τους. Επομένως, ο μηχανισμός επιβίωσης μας ενεργοποιείται εύκολα, ώστε να μας προστατέψει. 
Για αυτό, και οι φόβοι μας είναι πιο συχνοί και έντονοι στην παιδική ηλικία. Πρόκειται, μάλιστα, και για ένα αναπτυξιακό και καθολικό φαινόμενο. Για παράδειγμα, ο φόβος του αποχωρισμού και ο φόβος προς τα ξένα πρόσωπα εκδηλώνονται σε όλα τα βρέφη, αν και διαφέρουν σε διάρκεια και ένταση από βρέφος σε βρέφος.
Έκτοτε, αν και οι φόβοι διαφοροποιούνται από παιδί σε παιδί, αποτελούν πάντα τον τρόπο για να εκφράσει το παιδί την αγωνία του για τη νέα ανεξαρτησία που αποκτά και για να κινητοποιηθεί ώστε να προσαρμοστεί στις νέες καταστάσεις.

Συχνοί παιδικοί φόβοι 

Οι πιο συχνοί φόβοι των παιδιών ηλικίας 2-4 ετών είναι ο φόβος για το θόρυβο, τα παράξενα αντικείμενα, όπως τα αεροπλάνα και ο φόβος για τα ζώα. 
Στην ηλικία των 4-6 ετών, τα παιδιά φοβούνται το σκοτάδι και τα φαντάσματα, καθώς ακόμη δεν έχουν ξεχωρίσει τι είναι αληθινό και τι φανταστικό. Ταυτόχρονα, τα παιδιά φοβούνται καταστάσεις που δεν υπόκεινται στον άμεσο έλεγχο τους, όπως ο θάνατος και τα φυσικά φαινόμενα. Αυτοί οι φόβοι έχουν μια υπαρξιακή διάσταση. 
Τα παιδιά σχολικής ηλικίας φοβούνται περισσότερο θέματα που αφορούν τη ζωή τους, όπως το ύψος, τους τραυματισμούς ή τη σχολική αποτυχία. Οι φόβοι των παιδιών, πλέον αρχίζουν να μοιάζουν με τους φόβους που έχουν και τα ενήλικα άτομα. Παράλληλα, εξασθενούν, καθώς το παιδί μέσα από τη γνωστική ανάπτυξη του είναι πλέον σε θέση να δώσει λογικές ερμηνείες στα φαινόμενα γύρω του. 

Πότε μιλάμε για ειδική φοβία;

Όταν το συναίσθημα του φόβου είναι δυσανάλογα έντονο ή δεν εξηγείται από τις συνθήκες, κάτω από τις οποίες εμφανίζεται, αλλά εμμένει και κατευθύνει όλες τις συμπεριφορές του παιδιού, προκαλώντας έκπτωση στην ποιότητα της ζωής του (π.χ Το παιδί αρνείται να βγει έξω για να μην χτυπήσει, αρνείται να πάει σχολείο, φοβάται μην πεθάνουν οι γονείς του κάθε φορά που φεύγουν, κτλ), τότε ο φόβος έχει μεταμορφωθεί σε μια "ειδική φοβία". 
Σε αυτήν την περίπτωση, η συνεργασία με έναν ειδικό ψυχικής υγείας, αποτελεί ένα κομβικό σημείο για την ομαλή αντιμετώπιση της φοβίας του παιδιού.

Πώς εκδηλώνεται ο φόβος στα παιδιά;

Τα παιδιά, ιδιαίτερα σε μικρές ηλικίες, δεν είναι πάντα σε θέση να εκφράσουν λεκτικά τους φόβους τους. Αντίθετα, παραπονιούνται για την εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων, όπως: 

• πόνο στην κοιλιά, 
• εφίδρωση, 
• ταχυπαλμία,
•  ζάλη, 
• άρνηση να πάνε σχολείο ή να βρεθούν σε κάποια κατάσταση, 
• νυχτερινή ενούρηση, 
• ξαφνικό κλάμα, 
• επιμονή να είναι συνέχεια με τους γονείς του, 
• εφιάλτες.

Πώς αναπτύσσονται οι φόβοι; 

Δεν μπορούμε να ξέρουμε την ακριβή προέλευση κάθε φόβου. Η εκδήλωση των φόβων δημιουργείται από την συσχέτιση κάποιων παραγόντων, όπως:

• την ιδιοσυγκρασία του παιδιού

• τις προηγούμενες αρνητικές εμπειρίες του παιδιού, πχ με ένα ζώο ή ένα αντικείμενο.

• το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού

• τα πρότυπα των γονιών: Συχνά οι φόβοι των παιδιών αντανακλούν τους κρυμμένους φόβους των γονιών τους. Για παράδειγμα, αν μια μητέρα φοβάται τα σκυλιά και πανικοβάλλεται στη θέα τους ή τα αποφεύγει, το παιδί μπορεί να αναπτύξει την ίδια φοβία για τα σκυλιά. Ακόμη κι αν η μητέρα δεν δείχνει άμεσα τη φοβία της- απλά την αναφέρει, και πάλι το παιδί ενδέχεται να αναπτύξει την ίδια φοβία. Μάλιστα, μέσα από το μηχανισμό της γενίκευσης, το παιδί ενδέχεται να αρχίσει να φοβάται όλα τα ζώα. Εκτός αυτού, η υπερπροστατευτικότητα των γονιών καλλιεργεί το έδαφος για την ανάπτυξη των φόβων.

• οι τρόποι διαπαιδαγώγισης:  Όταν οι γονείς χρησιμοποιούν το φόβο ως μέσο πειθαρχίας των παιδιών (κλασικό παράδειγμα: "Αν δεν φας, θα φωνάξω το μπαμπούλα"), υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να αποκτήσουν τα παιδιά τους φόβους και ανασφάλειες.

• οι οικογενειακές σχέσεις: Οι συγκρούσεις, οι εντάσεις, οι φωνές και η έλλειψη ανοιχτής επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, δημιουργούν άγχος και φόβο στο παιδί. 

• οι αλλαγές στο περιβάλλον του παιδιού: Αρρώστια, θάνατος, χωρισμός, μετακόμιση, αλλαγή σχολείου είναι μόνο κάποιες από τις αλλαγές στη ζωή του παιδιού που αυξάνουν τα συναισθήματα φόβου και ανασφάλειας.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε ένα παιδί που φοβάται και να προλάβουμε την εκδήλωση μιας ειδικής φοβίας; 

Ας σκεφτούμε για λίγο πως θα αισθανόμασταν εμείς στη θέση των παιδιών, όταν δεν θα ξέραμε τον κόσμο γύρω μας και θα καλούμασταν να προσαρμοστούμε σε τόσα πολλά. Τι θα είχαμε ανάγκη; Όταν φοβόμαστε κάτι, τι θέλουμε να ακούσουμε και να κάνουν οι άλλοι για μας; Μπαίνοντας για λίγο στη θέση των παιδιών και αποκτώντας συναισθηματική κατανόηση, μπορούμε να καταλάβουμε πιο βιωματικά τι χρειάζονται από μας. 

Και αυτό που χρειάζονται είναι δυο ενεργά αυτιά να ακούσουν το φόβο τους, δείχνοντας σεβασμό, αποδοχή και αγάπη, μια αγκαλιά και ένα καθησυχαστικό σχόλιο ότι "Κι άλλα παιδιά φοβούνται. Κι όλοι οι άνθρωποι φοβούνται και δεν είσαι ο μόνος που νιώθεις έτσι". Φυσιολογικοποιώντας το φόβο του παιδιού και δίνοντας του τη δυνατότητα να εκφράσει λεκτικά το φόβο του, τα επίπεδα του τελευταίου μειώνονται.

Η ψυχραιμία και η λογική εξήγηση της κατάστασης που αποτελεί την εστία του φόβου του παιδιού, αποτελούν τα κλειδιά για την αποτελεσματική βοήθεια. Ο πανικός, η υπερβολική σημασία στο φόβο ή τα υποτιμητικά σχόλια προς το παιδί, δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο την κατάσταση, οδηγώντας το παιδί στη μοναξιά και στη συναισθηματική στέρηση. Αντίθετα, η αντιμετώπιση της κατάστασης τη στιγμή που συμβαίνει και η αποκατάσταση αυτής στην αντίληψη του παιδιού (για παράδειγμα, αν το παιδί πνίγηκε στη θάλασσα, αφού το φροντίσουμε τον ενημερώνουμε για το τι συνέβη και συνεχίζουμε κατόπιν το μπάνιο μας, αντί να φωνάξουμε και να φύγουμε από τη θάλασσα) δεν αφήνει ίχνη φόβου. Γενικά, όταν οι καταστάσεις δεν αποφεύγονται, οι φοβίες δεν αναπτύσσονται.

Χρειάζεται ακόμη να καλλιεργήσουμε στρατηγικές διαπαιδαγώγησης που δίνουν κίνητρο στο παιδί να δράσει κατά του φόβου του ή να βελτιώσει τον εαυτό του και το περιβάλλον του. Η θετική ενίσχυση, κατά την οποία το παιδί ακούει "μπράβο" στη σωστή του συμπεριφορά και κερδίζει κάποιο μικρό δωράκι, είναι βοηθητική σε αντίθεση με την τιμωρία και τις συχνές απειλές, για παράδειγμα "πως αν δεν φάει, θα καλέσουμε την αστυνομία".

Χρειάζεται να δώσουμε στο παιδί χρόνο και χώρο να αντιμετωπίσει με το δικό του ρυθμό το φόβο του. Ο εξαναγκασμός και η έκθεση του παιδιού στο φοβογόνο αντικείμενο με το ζόρι, μεγεθύνουν την απειλή που εκείνο βιώνει. 
Χρειάζεται, λοιπόν, να εστιάσουμε βήμα- βήμα, εξοικειώνοντας το παιδί με το αντικείμενο που φοβάται.

Πρακτικοί τρόποι για αυτό είναι:

• Διάβασμα εικονογραφημένων βιβλίων γύρω από το αντικείμενο που το παιδί φοβάται.

• Αφήγηση ιστοριών γύρω από το αντικείμενο που το παιδί φοβάται.

• Εξομολόγηση των δικών μας φόβων στο παιδί.

• Σύνδεση, όπου είναι αυτό δυνατό, του αντικειμένου που το παιδί φοβάται με ευχάριστες δραστηριότητες, πχ αν το παιδί φοβάται τα ζώα, μπορούμε να του προτείνουμε να πάμε στο τσίρκο ή στο ζωολογικό κήπο.

• Βοηθήματα, για παράδειγμα αν το παιδί φοβάται το σκοτάδι, αφήνουμε αρχικά ένα φωτάκι αναμμένο και στη συνέχεια λιγοστεύουμε την ένταση του φωτός. Εναλλακτικά, μπορούμε να κολλήσουμε στον τοίχο αυτοκόλλητα: αστεράκια και φεγγάρι που λάμπουν.

Αφού το παιδί εξοικειωθεί με το αντικείμενο που φοβάται, χρειάζεται να το εκθέσουμε σταδιακά σε αυτό, ενθαρρύνοντας το και συμμετέχοντας και εμείς οι ίδιοι στη διαδικασία (πιάνοντας του το χέρι, παίρνοντας το αγκαλιά). Χρειάζεται να αποτελέσουμε το πρότυπο προς μίμηση. Για παράδειγμα, αν το παιδί φοβάται τα ζώα, το να μας δει να φροντίζουμε, να χαϊδεύουμε ή να παίζουμε με ένα ζώο, δημιουργεί κίνητρο στο παιδί να διαχειριστεί το φόβο του. 

Το να αποτελέσουμε πρότυπα προς μίμηση συνεπάγεται ότι πρέπει να φροντίσουμε τον εαυτό μας και να ξεπεράσουμε τις δικές μας φοβίες.

Τέλος, αν ενθαρρύνουμε με κάθε τρόπο την πρωτοβουλία, την αυτονομία και την αυτοπεποίθηση των παιδιών, διαχειριζόμενοι την υπερπροστατευτική και την επικριτική μας συμπεριφορά, δίνουμε στο παιδί μια ασπίδα κατά της εκδήλωσης φοβιών.

Καλή συνέχεια!



(αναδημοσίευση άρθρου: http://www.rodosforkids.gr )